تهران و قاهره در مسیر همگرایی/ خشم آمریکا و هراس تل‌آویو
اندکی پس از توافق ایران و عربستان، آرام آرام بحث عادی سازی روابط میان تهران و قاهره مطرح شده است؛ موضوعی که تحقق آن نیازمند عوامل و مولفه‌های متعددی است.
مناسبات فرهنگی، مدنی و تجاری میان ایران و مصر قدمتی به درازای تاریخ دارد. مصر از دیرباز با ایران ارتباط داشته است و سابقه تاریخی آن به دوره هخامنشی بر می‌گردد. طی روزهای گذشته و اندکی پس از توافق ایران و عربستان، بحث‌هایی درباره آماده شدن تهران و قاهره برای مذاکره و گشودن صفحه جدید در روابط پر فراز و نشیب میان مصر و ایران هستند.
روابط مصر و ایران با فراز و نشیب زیادی بر اساس ماهیت نظام سیاسی حاکم بر مصر روبرو بوده است. در دوره پادشاهی روابط میان طرفین محکم بود و گواه آن نیز ازدواج فوزیه خواهر ملک فاروق با شاه مخلوع ایران بود. در دوره جمال عبدالناصر نیز وی از دولت مصدق که غربی‌ها پس از ملی کردن صنعت نفت ایران وی را برکنار کردند، حمایت می‌کرد.
در دوره انور سادات و حسنی مبارک روابط دو کشور قطع شد. در دوره سادات وی با انقلاب اسلامی ایران مخالفت و از شاه مخلوع حمایت کرد. رژیم مبارک نیز همسو با سیاست‌های آمریکا و غربی‌ها در مسیر ضدیت با جمهوری اسلامی ایران حرکت کرد. پس از انقلاب ژانویه ۲۰۱۱ و سرنگونی رژیم حسنی مبارک و روی کار آمدن اخوان المسلمین، روابط دو کشور شاهد پویایی بود و محمود احمدی نژاد رئیس جمهور اسبق ایران به مصر رفت و دوره جدیدی از روابط میان دو کشور برقرار شد. اما با عزل مرسی و روی کار آمدن عبدالفتاح السیسی وی تلاش کرد که در راستای جلب حمایت کشورهای شورای همکاری خلیج فارس گام بردارد و حال با نزدیک شدن ایران و عربستان روند روابط وارد فاز جدید شده است.
در پشت پرده روابط چه می‌گذرد؟
العربی الجدید اخیراً در گزارشی نوشت: تلاش‌ها برای احیای روابط مصر و ایران در شرایط کنونی که منطقه با روند کاهش تنش‌ها میان کشورهای مختلف روبروست، به طور جدی و گسترده جریان دارد.
منابع دیپلماتیک مصری فاش کردند که بر مبنای توافقاتی که انجام شده، قرار است نشستی میان ایران و مصر در بالاترین سطح مقامات امنیتی در بغداد طی ماه جولای آینده برگزار شود.
یک دیپلمات مصری که خواست نامش فاش نشود در این باره گفت: میانجی‌گری عراق پس از تلاش‌های عمان صورت گرفت که ابتکار عمل در زمینه ازسرگیری روابط ایران و مصر را به دست گرفت.
این منبع تأیید کرد که احتیاط‌های مصری مرتبط با پرونده روابط با ایران در دوره اخیر، به‌ویژه پس از توافق عربستان و ایران برای از سرگیری روابط بین دو کشور، کاهش یافته است.
رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در دیدار با «هیثم بن طارق آل سعید» با اشاره به اظهارات سلطان عمان مبنی بر تمایل مصر برای از سرگیری روابط با جمهوری اسلامی ایران، تاکید کردند: ما از این موضع استقبال می‌کنیم و مشکلی در این زمینه نداریم.
مصر می‌تواند از یوغ آمریکا خارج شود؟
به نظر می‌رسد که مقامات مصری در حال حاضر به آرامی در حال بازنگری ریشه‌ای در سیاست خارجی خود و رهایی از قید و بندهای آمریکا در این باره هستند و نزدیک شدن به ایران هم شاید یکی از سرفصل‌های این بازنگری باشد.
مصر با توجه به پیشینه تاریخی، جمعیت، ارتش قدرتمند مؤلفه‌های مهمی در اختیار دارد اما به خاطر وابستگی مالی به آمریکا و برخی کشورهای دیگر در برخی پرونده‌های منطقه‌ای و بین المللی از جمله پرونده ایران به نظر می‌رسد که با معذوریت‌هایی روبرو است و همین تصمیم گیری را سخت می‌کند و در واقع موضع گیری سامح شکری وزیر خارجه در قبال گزارش رسانه‌ها را هم می‌توان در این چارچوب قلمداد کرد.
مجموعه‌ای از عوامل طی ۴۳ سال گذشته باعث تیرگی مناسبات ایران و مصر شده‌اند، چنان که برخی از این عوامل به مرور زمان از میزان اهمیت‌شان کاسته شده و مجموعه عوامل جدیدی جایگزین آنها شده‌اند و همین مسائل باعث ایجاد محدودیت‌ها و معذوریت‌هایی برای مصر جهت عادی سازی روابط با ایران شده است.
در سال‌های اخیر ایران بارها علاقه‌مندی خود را برای گسترش روابط با مصر اعلام کرده و تلاش داشته که سیگنال‌های مثبتی برای این کشور در راستای اجرای سیاست توسعه روابط با کشورهای منطقه ارسال کند. سیگنال‌های مثبتی که تاکنون به نتیجه مشخصی در زمینه گسترش روابط دیپلماتیک بین دو کشور نرسیده است و روابط دو کشور همچنان در سطح فعالیت دفتر حافظ منافع در تهران و قاهره است.
اما همانطور که گفته شد ازسرگیری روابط ایران و عربستان و توافق تهران و ریاض برای حل مشکلات میان دو کشور، مقامات مصری را به تکاپو انداخته و آنها مسیر جدیدی را در پیش گرفته‌اند هر چند همچنان با احتیاط حرکت می‌کنند.نظریه انور سادات برای تکیه کامل بر آمریکا تاریخ مصرفش تمام شده است هر چند که به نظر می‌رسد که اصولاً اشتباه بوده است. از معاهده سازش چه نصیب مصر شده است همانطور که اردن و سودان هم دستاوردی نداشتند و در بحران‌های شدید اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند
مقامات مصری در حال رهایی از قید و بند آمریکا هستند زیرا آنها از اینکه متحد آمریکایی آنها برای حل بحران شدید اقتصادی این کشور کار خاصی نکرده است به شدت خشمگین هستند هر چند آن‌را بروز نمی‌دهند. آنها از اینکه آمریکا در قبال تحرکات اتیوپی در زمینه سد النهضه کاری انجام نداده است، ناخرسند هستند.
نشانه‌های رهایی قاهره از قید و بند واشنگتن را به بی اعتنایی مصر به درخواست آمریکا برای بستن حریم هوایی خود به روی هواپیماهای نظامی روسیه در مسیرشان به سوریه، همگرایی مصر با روسیه و تمایل قاهره برای پیوستن به ائتلاف چینی-روسی که هدفش به زیر کشیدن دلار و شکل گیری نظام مالی و سیاسی جدید است.
این اقدامات مصر از درجه اهمیت بالایی برخوردار است و قدرت مانور بیشتری به آن در سطح منطقه و عرصه بین الملل خواهد داد. معادله حاکم بر روابط میان مصر و آمریکا که در واقع هدفش حمایت از رژیم صهیونیستی است، برای مصر آسیب‌های زیادی به همراه داشته و نقش منطقه‌ای و بین المللی آن ضعیف کرده است. روی آوردن مصر به سمت ایران و قبل از آن سوریه و روسیه و چین گزینه کنونی این کشور است.
نظریه انور سادات برای تکیه تمام بر آمریکا تاریخ مصرفش تمام شده است هر چند که به نظر می‌رسد که اصولاً اشتباه بوده است. از معاهده سازش چه نصیب مصر شده است همانطور که اردن و سودان هم دستاوردی نداشتند و در بحران‌های شدید اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند.
خشم آمریکا و هراس تل آویو
قدر مسلم آن است که رایزنی‌های میان مصر و ایران خشم آمریکا را به همراه دارد که کمک‌های مالی سالانه به مصر می‌کند. این رایزنی و نزدیک شدن مصر و ایران به یکدیگر هراس تل آوی را هم به دنبال داشته است به طوری که «یائیر لاپید»، نخست وزیر پیشین رژیم صهیونیستی نسبت به هرگونه نزدیکی بین ایران و مصر به کابینه بنیامین نتانیاهو نخست وزیر این رژیم هشدار داد.
لاپید در توییتی نوشت: «نزدیکی مصر و ایران با منافع (رژیم) اسرائیل و منطقه در تضاد است.»
حسن نافعه از کارشناسان مصری درباره روابط ایران و مصر گفت: کشورهایی هستند که تلاش خواهند کرد تا هرگونه نزدیکی مصر و ایران را خنثی کنند، زیرا نقش این همگرایی به ایجاد تغییرات ژئواستراتژیک در منطقه منجر خواهد شد و تل‌آویو متضرر خواهد شد. این همگرایی که امیدواریم محقق شود و به ترمزی برای عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با تل آویو منجر شود و پیامدهای توافق ابراهیم را محدود کند، چیزی است که سیاستمداران تل آویو از آن آگاه هستند و خود را بزرگترین متضرر این گام می‌دانند.
منافع راهبردی قاهره از روابط با ایران
عبدالله الاشعل، دستیار سابق وزیر امور خارجه مصر بر این باور است: تداوم قطع روابط بین مصر و ایران مصلحت نیست. بلکه برعکس، منافع راهبردی قاهره در پس ازسرگیری این روابط نهفته است و این امر در صورت تحقق، به نفع دو کشور به ویژه طرف مصری خواهد بود.
وی افزود: تأمین امنیت آبراه کانال سوئز و تضمین عبور امن کشتی‌ها از باب المندب از جمله مزایای مصر در ازسرگیری این روابط است. ضمن اینکه گشایش مصر در قبال ایران، به رونق گردشگری کمک خواهد کرد و ممکن است سالانه بیش از ده میلیون گردشگر ایرانی که مشتاقانه منتظر بازدید از اماکن مذهبی و زیارتگاه‌های اهل بیت هستند به مصر بیایند. علاوه بر این امکان تبادل تجاری رو به رشد بین دو کشور وجود دارد و این امر به اقتصاد نابسامان مصر بسیار کمک خواهد کرد. عادی‌سازی روابط میان مصر و ایران به معنای ورود به بحران با ایالات متحده نیست.
«حسن نافعه» استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه قاهره در خصوص تأثیرات نزدیکی مصر و ایران در صورت وقوع گفت: منافع راهبردی می‌تواند از گذر روابط با ایران نصیب مصر شود مانند امنیت آبراه و سود حاصل از گردشگری.
ایران هم از گذر برقراری روابط با مصر اهداف خاصی از جمله خنثی سازی تحرکات آمریکا را دنبال می‌کند.
کلام پایانی
در پایان آنچه می‌توان گفت این است که بدون شک ایران و مصر دو کشور قدرتمند خاورمیانه با پیشینه فرهنگی، تمدنی و تاریخی طولانی هستند. این دو کشور از کانون‌های مهم و قطب‌های اصلی جهان اسلام و منطقه به شمار می آیند. نزدیکی روابط آنها منافع، فرصت‌ها و امتیازهای بیشمار سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و … را برای دو کشور ایجاد خواهد کرد.
از لحاظ جغرافیایی و ژئوپلیتیکی، دو گذرگاه مهم و حیاتی استراتژیک خاورمیانه است که تنگه هرمز در خلیج فارس و کانال سوئز در دریای سرخ در قلمرو هر یک از آن دو قرار دارد. ازاین رو دارای ارزش راهبردی و محوری هستند.
به دلیل آنکه ایران و مصر به عنوان گذرگاه شرق و غرب از دیرباز با یکدیگر ارتباط داشته و در گسترش تاریخ و تمدن بسیار تعیین کننده بوده‌اند، نزدیکترین و بزرگترین راه زمینی اروپا به خاور دور محسوب می‌شوند و نیز به خاطر وجود کانال سوئز همواره مورد توجه قدرتهای بزرگ قرار داشته‌اند.
در حال حاضر نیز ایران و مصر دو ستون اصلی جهان اسلام به شمار می‌روند و نزدیکی آنها به یکدیگر یا هماهنگی سیاسی بین آنها می‌تواند تأثیرات مثبت و مطلوب بر روند تحولات منطقه و جهان اسلام داشته باشد.
به طور حتم مصری‌ها خواهان روابط با ایران هستند اما نباید واقعیت‌هایی را نادیده گرفت. مشکلات رابطه میان دو طرف به زمان بیشتری نیاز دارد و حسن نیت به تنهایی کافی نیست. پیچیدگی موضوعات ناشی از تأثیر نیروهای مختلف سیاسی داخلی مصر، رقابت منطقه‌ای و قطع دراز مدت روابط ایران و مصر کار را پیچیده کرده است و نباید انتظار پیشرفت سریع را داشت به ویژه که فشارهای آمریکا و دیگران را هم باید مد نظر قرار داد که سبب می‌شود مصر دست به عصا در این زمینه حرکت کند. در واقع چماق آمریکا بر سر مصر روند را با مشکل روبرو می‌کند. با وجود این عزم جدی از سوی دو کشور وجود دارد و همگرایی دو کشور می‌تواند پتانسیل مقابله با چالش‌ها را بالا ببرد.
موضوع دیگری که در این زمینه اهمیت دارد نگاه واشنگتن به روابط میان مصر و ایران است. آمریکا به عنوان دشمن سرسخت جمهوری اسلامی ایران هرگز اجازه نخواهد داد که کشورهای مهم منطقه‌ای با یکدیگر به تعامل بپردازند و تمام تلاش خود را برای جلوگیری از هر گونه تعامل میان کشورهای منطقه به عمل خواهد آورد. آمریکا هرگز اجازه قدرت برتر غیر از رژیم صهیونیستی در منطقه یا تجمیع قدرتهای منطقه‌ای را نمی‌دهد.
همچنین موضوع دیگر رابطه مصر با رژیم صهیونیستی است. تل آویو هرگز تماشاگر تقویت هر گونه رابطه میان مصر و ایران نخواهد بود به ویژه که در راستای ایجاد شکاف میان کشورهای عربی و ایران تلاش می‌کند. هر گونه نزدیک شدن مصر به ایران با واکنش صهیونیست‌ها همراه خواهد بود.
اما مصر هم تلاش خواهد کرد که در سیاست خارجی خود مستقل عمل کند و از فشارهای خارجی در این زمینه بکاهد. روابط مصر و ایران از نوعی پیچیدگی برخوردار است و هر طرفی از ارزش این رابطه آگاه است. اما وجود موانع و چالش‌ها و اداره آن به نوعی که با منافع ملی طرفین در تضاد نباشد در این زمینه تأثیرگذار است. ایران و مصر به منافع سیاسی، ملی، اقتصادی و امنیتی در این زمینه می‌نگرند.
موضوعی که درباره روابط ایران و مصر می‌توان گفت این است که احتمال بهبود روابط اقتصادی بر روابط سیاسی سنگینی می‌کند و به ویژه اولویت مصری‌ها بحث موضوعات اقتصادی است. البته در حال حاضر مصری‌ها هنوز تصور دقیقی از منافعی ندارند که در شرایط عادی سازی می‌تواند ایجاد شود.
آنچه به طور اختصار درباره روابط ایران و مصر می‌تواند گفت عبارتند از؛
-مانع تراشی آمریکا و رژیم صهیونیستی درباره هر تلاشی که برای نزدیکی میان ایران و مصر انجام می‌گیرد.
-ابهام در موضع مصری‌ها در قبال ایران و اینکه آنها رابطه اقتصادی و اصل منافع را انتخاب می‌کنند یا موضع سیاسی در قبال مسائل اتخاذ کنند.
-زمینه‌های نزدیکی روابط به ویژه در زمینه صنعت گردشگری و فرهنگی. وجود اماکن مقدس منسوبین به اهل بیت (ع) در مصر نقش مهمی در این زمینه دارد. تعامل میان دانشگاه و مراکز فرهنگی دو کشور می‌تواند نقش بسزایی در این زمینه ایفا کند.
-نزدیکی دیدگاه‌ها در برخی موضوعات منطقه‌ای از جمله سوریه.
-تفاوت دیدگاه طرفین درباره رژیم صهیونیستی به ویژه پیمان کمپ دیوید میان این رژیم و مصر.
-تلاش برای ایجاد راهبرد مشترک و حرکت دو کشور به سوی همگرایی بیشتر.
-مدیریت هدفمند رسانه‌ها و مطبوعات دو کشور برای کمک به همگرایی میان طرفین.
-وحدت تلاش‌ها در زمینه مبارزه با تروریسم.
قدر مسلم آن است که ژنرال عبدالفتاح السیسی باید از احتیاط بیش از حد دست بردارد و بر موانع پیش روی ارتقای روابط کشورش با ایران غلبه کند تا صفحه جدیدی در روابط دو کشور گشوده شود به ویژه که طرفین در بسیاری از زمینه‌ها دیدگاه نزدیک به هم دارند.
همگرایی میان کشورهای مهم منطقه از جمله ایران و مصر می‌تواند در حل بسیاری از مشکلات منطقه مؤثر واقع شود. طرفین باید در راستای رفع موانع موجود گام بردارند. همگرایی میان دو کشور می‌تواند ثمرات زیادی را برای ملت‌های مصر و ایران به دنبال داشته باشد و از همین رو باید مصر گام‌های جدی در زمینه ارتقای روابط بردارد.
منبع: مهر
