تعمیق روابط ایران و روسیه؛ نیازمند ارتقای دانش تجارت دو کشور
تعمیق روابط ایران و روسیه نیازمند فهم دقیق سویه تحولات ژئوپلیتیک اخیر، ارتقای دانش تجارت در دو کشور، اصلاحات نهادی و توسعه زیرساخت‌های اقتصادی است. ابتکار راهبردی ایران در تعامل با روسیه می‌تواند شامل انرژی، غلات، کود، زیرساخت و ترانزیت و همکاری سطح بالای صنعتی باشد.
تجارت ایران و روسیه از سال ۱۳۸۰ تا کنون پابرجا بوده و روابط اقتصادی این دو کشور اهمیت ویژه‌ای در توسعه مبادلات تجاری دارد؛ سهم تجارت ایران با ۱۵ کشور همسایه بالغ بر ۵۵ درصد از کل تجارت کشور را تشکیل می‌دهدو در چهار ماهه نخست سال ۱۴۰۳، نزدیک به ۳۴ میلیون تن کالا به ارزش حدود ۲۰ میلیارد دلار با کشورهای همسایه مبادله شده است که از نظر مقدار رشدی ۵ درصدی و از نظر ارزش رشدی ۶ درصدی را تجربه کرده است.
آمار صادرات کالاهای ایران به روسیه در سال ۲۰۲۳ به حدود ۹۴۶ میلیون دلار رسیده است؛ در حالی که در مدت مشابه سال قبل، این عدد ۷۵۱ میلیون دلار بود که نشان‌دهنده رشد ۲۶ درصدی است. همچنین، واردات ایران از روسیه به یک میلیارد و ۶۹۱ میلیون دلار می‌رسد. این ارقام حاکی از آن است که ایران و روسیه نتوانسته‌اند به‌طور کامل از ظرفیت‌های اقتصادی خود برای افزایش مراوده تجاری بهره‌برداری کنند. بیشترین صادرات ایران به روسیه در حوزه‌های کشاورزی و پتروشیمی بوده و روسیه به عنوان یکی از بازارهای مستعد برای ایران تلقی می‌شود.
زمینه‌های خوبی برای همکاری با روسیه وجود دارد، به ویژه در حوزه مبادلات معدن و صنایع معدنی، فولاد، محصولات کشاورزی، فناوری اطلاعات، انرژی‌های تجدیدپذیر، پتروشیمی و نفت. هر دو کشور صادرکننده انرژی، پتروشیمی، آمونیاک، متانول، اوره، سنگ آهن و محصولات فولادی هستند.
رفت‌وآمد مقامات عالی‌رتبه، از جمله سفر نخست‌وزیر روسیه به ایران، حضور رئیس‌جمهور ایران در اجلاس بریکس و امضای موافقت‌نامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا، نشان‌دهنده عزم و اراده جدی برای افزایش سطح مناسبات تجاری بین دو کشور است. این تعاملات می‌تواند زمینه‌ساز توسعه روابط اقتصادی و تجاری میان ایران و روسیه باشد و به بهره‌برداری از ظرفیت‌های مشترک آنها کمک کند.
کار را باید به کاردان سپرد
روح الله مدبر، تحلیلگر بازار روسیه می‌گوید: رویکرد فدراسیون روسیه در ایجاد فضای توسعه مبادلات تجاری با ایران به وضوح قابل مشاهده است، اقدامات مؤثری در تسهیل قوانین و ارائه امکانات قابل توجه برای تجار ایرانی صورت گرفته است از جمله این اقدامات می‌توان به تلاش‌های روسیه برای عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و لغو کامل تعرفه‌های گمرکی برای ۷۵۰۰ قلم کالای صادراتی اشاره کرد که این موارد فرصت‌های قابل ملاحظه‌ای را برای ایران فراهم کرده‌اند تا بتواند از بازار روسیه بهره‌مند شود، اما نکته اینجاست که این ظرفیت‌ها در داخل ایران به خوبی مورد بهره‌برداری قرار نمی‌گیرد اگرچه در روسیه تسهیلات متعددی برای تجار ایرانی فراهم شده است و فضای تبلیغات و همکاری برای محصولات ایرانی بسیار مساعد است.
وی ادامه می‌دهد: در ایران، نگاه به مسئله روسیه کمی تشریفاتی است. هیئت‌های وزارتخانه‌ها به سفر رفته، تفاهم‌نامه امضا می‌کنند، اما این اقدامات بدون ایجاد خروجی ملموسی در بازار انجام می‌شود؛ اقتصاد باید غیر دولتی باشد و بخش خصوصی نقشی اساسی ایفا کند؛ این ناحیه، حوزه تجاری خصوصی است.
تحلیلگر بازار روسیه با اشاره به قابلیت‌های حوزه کشتیرانی تصریح می‌کند: روسیه ظرفیت فوق‌العاده‌ای برای ایران ایجاد کرده و تسهیلات متعددی از سوی کارخانه‌های کشتی‌سازی آن کشور ارائه شده است؛ تجارت و اقتصاد نیازمند تسهیلات ترانزیتی است و یکی از راه‌های مؤثر حمل و نقل محصولات به روسیه از طریق کشتی‌های تجاری و دریای کاسپین است با این حال، سازمان کشتیرانی ایران هنوز نتوانسته از این فرصت به طور کامل استفاده کند و این نیازمند توجه فوری است؛ ضروری است که این حلقه‌های فکری که در ایران وجود دارند، با هم ترکیب شوند و از فرصت‌های فوق‌العاده‌ای که روسیه فراهم کرده، نهایت بهره‌برداری را انجام دهند؛ از تقویت ناوگان کشتیرانی گرفته تا گسترش مسیره‌های ترانزیت به جای سفرهای تشریفاتی، لازم است که تجار ما که هزینه‌های سفر را خود بر عهده می‌گیرند و به دنبال آورده‌ای تجاری هستند، سفرهای تجاری را انجام دهند و مسئله ویزا باید حل شود.
مدبر ادامه می‌دهد: باید به صورت کامل لغو روادید با روسیه را تحقق بخشیم تا تبادل تجاری و فرهنگی راحت‌تر انجام شود. امروز ترکمنستان، که تولید چندان چشمگیری ندارد، اما سالیانه بیش از ۱۰ میلیارد دلار به روسیه صادرات دارد. در حالی که به سبب بعضی حواشی داخلی، صادرات ایران کمتر از ۲ میلیارد دلار است و مجموع رفت و برگشت صادرات ایران زیر ۴ میلیارد دلار می‌باشد که بسیار پایین است؛ و باید از این فرصت‌ها استفاده کنیم، زیرا در غیر این صورت، کشورهای دیگر از این موقعیت بی‌نظیر بهره‌مند خواهند شد.
وی می‌افزاید: در حال حاضر، ایران بیشتر در بخش‌هایی همچون محصولات کشاورزی، به‌ویژه سبزیجات و مواد معدنی خاص، محصولات خود را به روسیه صادر می‌کند با این حال، یک بازار پایدار و قابل اتکا در روسیه برای ایران ایجاد نشده است، همچنین صادرات این محصولات اغلب به دلایلی همچون شرایط اقلیمی یا ممنوعیت‌های داخلی کشاورزی، به صورت متناوب متوقف می‌شود؛ اگر ایران در زمینه سبزی و سیفی‌جات به رویکرد جدی‌تری دست پیدا کرده بود، می‌توانست سهم بیشتری از شبکه تأمین روسیه را در اختیار بگیرد.
تحلیلگر بازار روسیه ادامه می‌دهد: این مسئله نشان می‌دهد که ایران هنوز از میان ۷۵۰۰ قلم کالایی که می‌تواند به روسیه و اوراسیا صادر کند، طبقه‌بندی مناسبی انجام نداده است تا از این ظرفیت‌ها بهره‌برداری کند در عین حال، روسیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان غلات و دانه‌های روغنی، تأمین‌کننده حیاتی برای نیازهای ایران محسوب می‌شود علاوه بر این، در زمینه‌های دیگری همچون فولاد، قطعات صنعتی و نیازهای تکنولوژیکی نیز صادرات روسیه به ایران برتر است.
مدبر با اشاره به چالش‌های تجارت ایران و روسیه خاطرنشان می‌کند: مشکل اصلی این است که بازار بزرگ و فوق‌العاده روسیه برای ایران به‌طور کامل آماده است، اما در داخل کشور، به دلایلی این فرصت‌های تاریخی به حاشیه رانده شده‌اند و از دست رفته‌است؛ همچنین باید به توسعه ارتباطات تجاری مستقیم و حضور فعال شبکه‌های خصوصی توجه کرد. این شبکه‌ها هستند که می‌توانند بازار را تقویت کرده و بازدهی اقتصادی واقعی را محقق کنند؛ دیپلماسی اقتصادی نباید به‌طور کامل دولتی باشد، بلکه باید توانمندی تجاری و شبکه‌های خصوصی نقش پررنگ‌تری ایفا کنند.
وی ادامه می‌دهد: اگر مسیر دیپلماسی اقتصادی تنها به تصویب توافقات دولتی محدود باشد، تراز تجاری راه به جایی نخواهد برد و در همین عدد ناچیز زیر ۲ میلیارد دلار باقی خواهد ماند؛ بازار روسیه پتانسیل فوق‌العاده‌ای دارد و باید به دستان افراد حرفه‌ای سپرده شود که قادر به توسعه و گسترش روابط تجاری هستند. اگر بتوانیم حداقل یک قلم کالا را به صورت مستمر و پایدار تأمین کنیم، می‌توانیم حجم تجارت را افزایش داده و به سهم بزرگ‌تری از بازار دست یابیم؛ لازم است که شبکه‌های تجاری منسجم و خصوصی به توسعه بازار بپردازند و این شبکه‌ها هستند که توانایی برقراری توازن بین واردات و صادرات، جابه‌جایی نیروهای کار و تبادل دانش را دارند.
تحلیلگر بازار روسیه می‌گوید: می‌توانیم از بازار روسیه به نحو مؤثرتری بهره‌برداری کنیم، اگر که از دیپلماسی اقتصادی صحیح استفاده کنیم. باید کار را به شبکه‌های تجاری منسجم و خصوصی بسپاریم تا در این بازار حضور فعالی داشته باشند در این صورت، امکان صادرات و واردات محصولات ما فراهم می‌شود؛ بدون این رویکرد، نمی‌توانیم انتظار نتایج بهتری داشته باشیم و در حال حاضر خروجی تجارت ما با روسیه به حدود ۱.۵ تا ۲ میلیارد دلار محدود است. کالاهایی که ما صادر می‌کنیم، شامل محصولات پتروشیمی و برخی دیگر از اقلام است، اما این رقم به‌هیچ‌وجه متناسب با ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های ما نیست.
موقعیت‌ها مناسب برای پیشرفت در بازارهای روسیه
شعیب بهمن، رئیس مؤسسه مطالعات جهان معاصر می‌گوید: تجارت میان ایران و روسیه در سال‌های اخیر پیشرفت محسوسی نداشته است با این وجود تقویت روابط دو کشور در حوزه‌های سیاسی، امنیتی و نظامی، انجام شده است اما وضعیت همکاری‌های اقتصادی همچنان رضایت‌بخش نیست؛ سطح مناسبات اقتصادی ایران و روسیه به‌ویژه در حوزه مبادلات کالاهای تجاری و تعاملات اقتصادی دوجانبه با فراز و نشیب‌های قابل توجهی مواجه بوده است. با این حال، ایران و روسیه دارای ظرفیت‌های قابل ملاحظه‌ای برای توسعه روابط اقتصادی خود هستند.
وی می‌افزاید: سرمایه‌گذاری مستقیم، سرمایه‌گذاری‌های مشترک و همکاری در پروژه‌های زیرساختی می‌توانند از جمله زمینه‌هایی باشند که روابط تجاری ایران و روسیه را تقویت کنند، بخش قابل توجهی از مناسبات اقتصادی دو کشور به کالاهای کشاورزی و صنعتی تعلق دارد، همچنین خدماتی که در حوزه‌های فنی و مهندسی به یکدیگر ارائه می‌دهند، نقش مهمی در این تعاملات ایفا می‌کند.
رئیس مؤسسه مطالعات جهان معاصر خاطرنشان می‌کند: فقدان زیرساخت‌های ارتباطی، مانع از توسعه روابط اقتصادی پایدار می‌شود و باعث محدود شدن تعاملات اقتصادی در سطوح بالا شده‌اند.
بهمن با اشاره به وابستگی بازار ایران به روسیه می‌گوید: فردای اقتصاد ایران تنها وابسته به روابط با روسیه یا هر کشور دیگری نیست اما واقعیت این است که فرصت‌های زیادی برای همکاری‌های مشترک بین ایران و روسیه وجود دارد و اگر از این فرصت‌ها به‌خوبی بهره‌برداری شود، به‌طور قطع به نفع هر دو کشور خواهد بود اگر این تعاملات به‌طور صحیح و درستی انجام نشود، این فرصت‌ها به راحتی از بین خواهند رفت.
وی ادامه می‌دهد: دولت ایران تمایل دارد روابط اقتصادی خود را با دیگر کشورها، به‌ویژه کشورهایی که در زمان تحریم‌ها به ایران کمک کردند، تقویت کند و روسیه نیز در این لیست قرار دارد، برای گسترش این مناسبات، نیاز به طراحی برنامه‌های مشخص و عملی وجود دارد که تکمیل راهگذر شمال-جنوب می‌تواند گام اساسی برای ایجاد ارتباط‌های ترانزیتی بین ایران و روسیه و سایر نقاط جهان باشد، که این موضوع می‌تواند سودآوری قابل توجهی برای طرفین به ارمغان آورد.
رئیس مؤسسه مطالعات جهان معاصر می‌افزاید: چالش اصلی، نگرش‌های موجود در سطوح مدیریتی است؛ به‌ویژه از سوی مدیران میانی که مناسبات اقتصادی را از نظر سودآوری چندان جذاب نمی‌دانند و همکاری با سایر کشورها را به این همکاری‌ها ترجیح می‌دهند این رویکردها در حالی شکل گرفته که رهبران دو کشور تمایل به توسعه مناسبات اقتصادی دارند بنابراین، موانع موجود باید شناسایی و مرتفع شوند؛ تحریم‌ها که در گذشته یکی از عوامل محدودکننده محسوب می‌شد، اکنون به دلیل مشابه تحریم‌های ایران و روسیه از سوی آمریکا، دیگر به‌عنوان مانع قابل توجهی در توسعه روابط دو کشور به حساب نمی‌آید.
بهمن بیان می‌کند: با توجه به شناسایی ظرفیت‌ها و بازارهای یکدیگر، دو کشور می‌توانند توان اقتصادی خود را به نحو مؤثرتری توسعه دهند به‌طور کلی، تعاملات تجاری بین ایران و روسیه به‌صورت نسبی توازن داشته و میزان صادرات و واردات میان این دو کشور به‌طور تقریبی برابر بوده است البته ممکن است در مقاطعی تغییرات خاصی به وجود آمده باشد.
وی ادامه می‌دهد: یکی از پروژه‌های مهمی که ایران می‌تواند دنبال کند، بحث انتقال گاز از روسیه است که هم برای روسیه و هم برای ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چنانچه این پروژه به نتیجه برسد، تراز مالی روابط دو کشور به سود ایران تغییر خواهد کرد و می‌تواند به فرصتی بزرگ برای ایران تبدیل شود.
به گزارش ایمنا، با اینکه بازار ایران وابسته به هیچ کشوری نیست اما با وجود بازار روسیه می‌توان از نیروهای متخصص استفاده کنیم و این مورد خود کمکی به کاهش درصد بیکاری درون کشور می‌شود و این موقعیت خوبی است تا بتوان به این راه با ارائه کالاهای با کیفیت ایرانی، در بازار روسیه حرف اول را بزنیم و علاوه بر آن تکمیل راهگذر شمال-جنوب می‌تواند گام اساسی برای ایجاد ارتباط‌های ترانزیتی بین ایران و روسیه و همچنین سایر نقاط جهان باشد، که این موضوع می‌تواند سودآوری قابل توجهی برای تمامی طرفین به ارمغان آورد.
موقعیت مناسب اقتصادی و صنعتی روسیه این زمینه را ایجاد کرده است که ایران تحت تحریم در دوره‌هایی از بازار روسیه به ویژه محصولات صنعتی آن به عنوان یک فرصت برای رفع نیازمندی‌های خود استفاده کند. از سوی دیگر نزدیکی فاصله دو کشور و پایین بودن هزینه حمل و نقل می‌تواند موجب تسهیل در روابط تجاری می‌شود.
در پایان باید گفت که؛ تعمیق روابط ایران و روسیه نیازمند فهم دقیق سویه تحولات ژئوپلیتیک اخیر، ارتقای دانش تجارت در دو کشور، اصلاحات نهادی و توسعه زیرساخت‌های اقتصادی است. ابتکار راهبردی ایران در تعامل با روسیه می‌تواند شامل انرژی، غلات، کود، زیرساخت و ترانزیت و همکاری سطح بالای صنعتی باشد.
منبع: ایمنا
