روایتی از برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان
قدمت برج کبوترخانه هزارجریب که امروز به برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان نیز مشهور است، به دوران صفویه و پیش از تخریب باغ هزارجریب و بناهای صفویّ آن بازمی‌گردد. این برج و ۳ برج دیگر با اهداف نظامی، کشاورزی و تفریحی در چهارضلع باغ هزارجریب ساخته شدند که تنها ۲ برج از آنها باقی مانده است.
بیشترِ دانشجویانی که در دانشگاه اصفهان تحصیل می‌کنند برج کبوترخانۀ این دانشگاه را دیده‌اند، البته کمتر کسی از آن بازدید داشته است. من نیز درحالی‌که در ترم دوم در این دانشگاه مشغول به تحصیل بودم تصویر این کبوترخانه را در صفحه اینستاگرام یکی از دانشجویان ترم‌های بالاتر دیدم که در ذیل آن نوشته بود: «بعد از ۴ سال دانشجو بودن، به‌تازگی چنین چیزی را در دانشگاه کشف کردم.»
از صاحب عکس نشانی آن را پرسیده و من نیز به سمت برج کبوترخانه حرکت کردم.
از دانشکده تربیت‌بدنی که آن زمان مرکز مشاوره دانشگاه اصفهان بود، عبور کردم. هیچ نشانه‌ای از برج کبوترخانه دیده نمی‌شد و تقریباً حصار انتهایی دانشگاه در ۵۰ متریِ دیدگان من قرار داشت. ناامیدانه از متصدی دفتر فنی که در آن محوطه بود مکان کبوترخانه را پرسیدم و او من را به ادامه مسیر راهنمایی کرد.
بعد از پایان دیوار ساختمان، ناگهان با برج کبوترخانه‌ای خشت‌وگلی مواجه شدم که از این زاویه، در میان دو درخت و با حضور چمن‌های سبز، قاب گرفته شده بود. البته آن زمان امکان بازدید از این کبوترخانه فراهم نشد تا اینکه در روزهای گذشته و طی چندین تماس تلفنی و مراجعه حضوری، متولی نگهداری از این بنا در دانشگاه را متقاعد کرده و هماهنگی‌ها جهت بازدید و مصاحبه انجام شد و پیش از ظهر یک روز آفتابی همراه با عکاس خبرگزاری در محل این کبوترخانه قرار حاضر شدیم.
کبوترخانه به شکل یک گُل شش پر ساخته شده بود و به شکل هنرمندانه‌ای از کنگره‌ها و دیگر طرح‌های معماری سنتی بهره‌مند بود. کاه‌گل‌ها و ترک‌خوردگی‌ها توجه ما را به خود جلب کرد و به سمت پشت بنا حرکت کردیم. گچ‌ها و کاه‌گل‌های روی آجرها در این قسمت فروریخته بود و محوطۀ خالیِ بین آجرهای آن با فیلترهای سیگار پر شده و جای خالی گچ و کاه‌گل‌های فروریخته، تا سقف بنا دیده می‌شد. این ساختمان هرچند که راست‌قامت ایستاده بود، اما به مرمت نیاز داشت.
مدتی بعد یکی از کارکنان اداره فضای سبز دانشگاه اصفهان رسید و درب فلزی کوچک آن به روی ما باز شد. هنوز قدمی به داخل ساختمان تاریک کبوترخانه نگذاشته بودیم، که جسم بی‌جان چند کبوتر جلوی درب و انبوه کودهای خشک و تر کبوترها توجه ما را جلب کرد. کسی که راهنماییِ ما را برای بازدید از بنا برعهده‌گرفته بود یعنی همان نیروی خدماتی فضای سبز، جسد کبوترها را با پا به سمت دیوارها هدایت می‌کرد تا عبور ما راحت‌تر باشد، اما برای اینکه قدم ما بر انبوه کودهای حیوانی فرود نیاید کاری نمی‌توانست بکند.
هر قدم که جلوتر رفتیم، پیکرهای بی‌جان بیشتری از کبوترها می‌دیدیم که تمرکز ما را برای بازدید از بنا، گرفته و به خود جلب کرده بود. این فرد در پاسخ به پرسش من در خصوص علت مرگ این تعداد کبوتر گفت: «بالأخره مرگ موجود زنده، طبیعی است و بعضاً کبوترها با سرعت به نورافکن وسط بنا برخورد می‌کنند و می‌میرند!»
داخل بنا به شکل دو دایره ساخته شده بود که یکی در قلب دیگری قرار داشت و برای تصور بهتر، باید بگویم مشابه نسبت عموم و خصوص مطلق در فلسفه بود. تمام دیوارها با نظم زیبایی از لانه‌های مربعی شکل پوشیده بود که با یک زائده مثلثی شکل از یکدیگر جدا می‌شدند. بر سقف و دیوارهای کبوترخانه چند لامپ نصب شده بود که اکثراً روشن نمی‌شدند، به همین علت کبوترخانه در ظهر،مثل شب، تاریک بود و عکس‌برداری از طبقه همکف بنا به‌راحتی ممکن نبود. راهنمای ما می‌گفت: «داخل کبوترخانه مار هم داریم حواستان را جمع کنید!» این تذکر رعب و وحشت ما را دوچندان کرد. به همین دلیل پشت سر راهنما راه افتاده و از پله‌های انتهایی این بنای دایره‌وار، به سمت طبقه بالا حرکت کردیم.
انبوه کودهای حیوانی موجب شد که از راهنما بپرسیم که چندوقت یک‌بار این کودها تخلیه می‌شوند؟ و او پاسخ داد که «تقریباً هر ۲ سال یک‌بار کودها را جمع‌آوری و برای فضای سبز و کشاورزی استفاده می‌کنیم.»
طبقه بالا نور بهتری داشت و بیشترِ عکس‌های این گزارش نیز از طبقه دوم گرفته شده‌اند. در طبقه دوم نیز دیوارهایی دیده می‌شود که با کنگره‌های کوچکی پر شده‌اند و همه آنها آشیان پرندگانی از قرن‌ها پیش تاکنون بوده‌اند. چند ضلع که هرکدام به یک اتاقک شبیه هستند از دیگر اضلاع جدا شده‌اند و ما از طریق یک محوطه مرکزی به طرف پشت‌بام بنا حرکت می‌کنیم که از آنجا فضای سبز دانشگاه به‌طور کامل قابل دیدن است.
نیمکت‌هایی بر روی پشت‌بام دیده می‌شود و راهنما می‌گوید «چندین سال پیش، افرادی به‌صورت خصوصی برای بازدید از بنا و تفریح به اینجا می‌آمدند و این نیمکت‌ها مربوط به همان دوره است. پس از مدتی به علت اینکه اینجا حفاظ نداشت و ممکن بود حادثه‌ای اتفاق بیفتد، اجازه ورود به کسی ندادند.»
در مسیر بازگشت از پله‌ها، کفش‌های ما بر کودها فرود می‌آمد و تلاش می‌کردیم حواسمان را جمع کنیم تا بر پیکر کبوترها قدم نگذاریم. در یکی از لانه‌های تعبیه‌شده بر دیوار راه‌پله، یک جوجه کبوتر با بال‌های باز برای همیشه آرمیده بود و صحنه دراماتیکی خلق کرده بود و درنهایت از کبوترخانۀ پر ماجرا خارج شدیم. در پایان از نیروی خدماتی که ما را در بازدید از بنا همراهی کردند، پرسیدم که چند وقت یک‌بار به این کبوترخانه وارد می‌شود و او پاسخ داد که «تقریباً هر روز، رفت‌وآمد دارند!»
اما درباره تاریخچه، لزوم مرمت، حفاظت و امکان بازدید عمومی این برج کبوترخانه بنا داشتم با مسئول اداره خدمات و فضای سبز دانشگاه اصفهان، معاون میراث فرهنگی استان اصفهان و یکی از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه گفت‌وگو کردیم.
مسعود کثیری، عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان نیز در خصوص قدمت کبوترخانه هزارجریب که در دانشگاه اصفهان واقع‌شده است، گفت: قدمت این کبوترخانه به دوران صفویه بازمی‌گردد. پس‌ازاینکه در آن دوران، چهارباغ ساخته شد، در امتداد آن نیز این باغ همراه با ساخت پل الله‌وردی خان یا سی‌وسه‌پل، بنا شد. برج کبوترخانۀ دانشگاه و در امتداد آن، برج کبوترخانه‌ای که در میدان برج مرداویج قرار دارد، در دو ضلع این باغ ساخته شده بود.
او ادامه داد: این باغ سلطنتی یا صفوی، به باغ هزارجریب شهرت یافت و آب مورد نیاز آن از طریق یک مادی تأمین می‌شد که از کنار برج کبوترخانه عبور می‌کرد. باغ هزارجریب، عمارت‌ها و کوشک‌ها و باغ و بوستان‌های زیبایی داشت که متعلق به خاندان سلطنتی بودند. سفرنامه‌نویسان در کتاب‌های خود نوشته‌اند که در این باغ‌ها درخت‌های میوه بسیاری وجود داشته که مردم نیز از آنان استفاده می‌کرده‌اند.
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه در دوره قاجار و به‌ویژه دوران ظل‌السلطان، مجموعه هزارجریب تخریب شد، افزود: تنها ۳ برج کبوترخانه از آن مجموعه باقی ماند و یکی از این کبوترخانه‌ها در محله سیچون قرار داشت که از فتنه ظل‌السلطان نجات یافت، اما بعدها در طرح‌های توسعه شهری تخریب شد. ۲ برج دیگر نیز در دانشگاه اصفهان و در میدان برج واقع شده‌اند.
کثیری در مورد کاربری برج‌های کبوترخانه تصریح کرد: این کبوترخانه‌ها در گذشته ۲ کاربرد داشته‌اند. اگر کاربری آنها صرفاً محدود به استفاده کبوتران بود از کود آنان برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شد؛ اما معمولاً در اطراف دژها و قلعه‌ها تعدادی کبوترخانه می‌ساختند تا از ورود دشمن در شب به قلعه مطلع شوند و درصورتی‌که موجودی به‌غیر از کبوتر به لانه‌ها و کبوترخانه وارد می‌شد یا اگر کسی مخفیانه از دیوار برج‌ها یا قلعه‌ها بالا می‌آمد، کبوترها شروع به بال زدن می‌کردند و نگهبانان مطلع می‌شدند و این کاربرد نظامی کبوترخانه‌ها بود. کبوترخانه‌های هزارجریب که در ۴ طرف باغ ساخته شده بود، چنین کاربردی نیز داشتند. البته گاهی نیز از کبوترهای این برج‌ها به‌عنوان طعام استفاده می‌کردند.
او با اشاره به اینکه کبوترخانه دانشگاه اصفهان به این دلیل که جنبه سلطنتی داشته، از زیبایی‌های معماری نیز بهره‌ای برده است، اظهار کرد: کبوترخانه‌ها به‌صورت پلکانی ساخته می‌شدند تا برای نگهبانی و به‌عنوان تفرجگاه برای سیاحت باغ از ارتفاع نیز مورد استفاده قرار گیرد.
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان در خصوص ویژگی‌های معماری کبوترخانه‌ها نیز تصریح کرد: مار به خوردن کبوتر و تخم کبوتر علاقه زیادی دارد، به همین دلیل دیواره‌های این بناها را تا حدود یک متر با گچ خیلی نرم صیقلی می‌کردند تا مار نتواند از دیوار بالا برود و به پرنده‌ها آسیب بزند. در برج کبوترخانه‌ای که در میدان برج واقع شده هنوز این کچ‌کاری‌ها دیده می‌شود.
کثیری ادامه داد: سوراخ‌های کوچکی که مشابه نورگیر است بر سقف و دیوارۀ کبوترخانه‌ها دیده می‌شود که کاربرد اصلی آن برای عبور و مرور کبوتران است. اگر این سوراخ‌ها کمی بزرگ‌تر ساخته می‌شدند، فضای کبوترخانه برای اسکان کبوترها ناامن می‌شد و باد و باران و سایر پرندگان نیز به داخل بنا نفوذ می‌کردند.
او با اشاره به اینکه کبوترخانه دانشگاه اصفهان، مرمت و بازسازی و ثبت تاریخی شده، اما به مردم معرفی نشده است، افزود: اگر این بنا به مردم معرفی شده و تغییر کاربری دهد، بهتر حفظ خواهد شد. اگر در هر بنای تاریخی پس از مرمت، رفت‌وآمدی انجام نشود تخریب می‌شود.
این مدرس تاریخ دانشگاه اصفهان با بیان اینکه لازم است کبوترخانه این دانشگاه به بخش خصوصی واگذار شود، اضافه کرد: برای مثال می‌شود کافی‌شاپ کوچکی در این برج احداث شود و دانشجویان نیز از این مکان دیدن کنند، درحالی‌که اکنون از این بنا به‌عنوان انبار باغبانی استفاده می‌شود.
کثیری با تأکید بر اینکه در طبیعت همیشه بناهای منظم میل به بی‌نظمی دارند مگر اینکه یک عامل خارجی در آنها دخالت کند، بیان کرد: این عامل خارجی انسان است. اگر انسان خانه خودش را هم برای مدتی ترک کند، مخروبه می‌شود. بناهای تاریخی نیز اگر هرسال مورد مرمت قرار بگیرند اما انسانی در آن رفت‌وآمد نکند سال بعد مجدداً تخریب می‌شوند؛ ازاین‌رو استفاده از بنا، بهترین کار برای حفظ بنا است.
او در خصوص نقش بازدید عمومی در حفظ بنا نیز تصریح کرد: بازدید موقت یکی از راهکارهای حفظ بنا است، اما این طرح‌ها به تصمیم‌گیری مسئولین دانشگاه نیاز دارد که آنان نیز ملاحظات و محدودیت‌های خاصی دارند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه بهتر است این کبورترخانه به موزه دانشگاه اصفهان واگذار شود، تأکید کرد: موزه می‌تواند به نحو احسن از آن استفاده کند و در خصوص کاربری این بنا تصمیم‌گیری کند، مثلاً نمایشگاه‌های موقتی را در آن برگزار کند، یا آن را به کافی‌شاپ تبدیل کند و یا امکان بازدید عمومی از آن را فراهم کند.
ابراهیم نوروزی، مسئول اداره خدمات و فضای سبز دانشگاه اصفهان با بیان اینکه مسئولیت حفاظت کبوترخانه این دانشگاه به عهده این نهاد است، گفت: باتوجه به اینکه من این مسئولیت را در دولت‌های مختلف داشته‌ام، در هیچ دوره‌ای کسی از میراث فرهنگی برای نظارت و مرمت این کبوترخانه به ما مراجعه نکرده است؛ ضمن اینکه در زمان ریاست جمهوری آقای احمدی‌نژاد، رفت‌وآمدهای مشکل‌آفرینی به این بنا صورت می‌گرفت که من به علت پاره‌ای از ملاحظات امنیتی محدودیت‌هایی اعمال کردم و اجازه ورود به بنا را قطع کردم.
او تصریح کرد: از دورانی که من مسئولیت این کبوترخانه را به عهده دارم ۲ مرتبه مرمت‌شده است. درواقع در ۱۵ سال اخیر ۲ مرتبه کاه‌گل‌هایی که ریخته بود و همچنین ناودان بنا که خراب‌شده بود، مرمت و تعمیر شد که آخرین مرمت مربوط به سال‌ها ۱۳۹۶ یا ۱۳۹۷ بود. اکنون هم در دستور کار ما است که فضای سبز اطراف این بنا اصلاح شود.
مسئول اداره خدمات و فضای سبز دانشگاه اصفهان ادامه داد: مرمت‌ها به‌این‌علت بود که ناودان با بارندگی‌ها خراب شد و کاه‌گل‌ها ریخت و این بنا یک‌مرتبه به‌طور کامل کاه‌گل شد. مرمت‌ها و بازسازی‌های ما نیز تحت نظر کارشناسان عمران صورت می‌گرفت. درواقع تلاش ما بر این بود که بنا حفظ شود و مرمت‌ها بیشتر در جهت رفع خسارت‌ها بود و ویرانی در بنا نداشته‌ایم.
نوروزی در پاسخ به این پرسش که «آیا کبوترها هنوز هم از کبوترخانه به‌عنوان مأمن و آشیان خود استفاده می‌کنند یا خیر؟» گفت: بله هنوزهم این بنا میزبان کبوتران در شب است. فکر می‌کنم کبوتران شیما که به علت کمبود آب به سمت استخر روباز دانشگاه مهاجرت کردند و کبوتران معمولی یا محلی همیشگی در این کبوترخانه لانه دارند.
او با تأکید بر اینکه کبوترخانه دانشگاه اصفهان ظرفیتی است که می‌توان آن را در معرض بازدید قرار داد، اظهار کرد: بازدید عمومی از این بنا به هماهنگی‌هایی نیاز دارد. اداره فضای سبز دانشگاه اصفهان زیرمجموعه حوزه معاونت اداری و مالی دانشگاه است و برای بازدید عمومی یا هر کاربری دیگری باید مکاتباتی از این معاونت انجام شود.
مسئول اداره خدمات و فضای سبز دانشگاه افزود: دانشگاه اصفهان ظرفیت‌های متعددی برای بازدید دارد، برای مثال در همین بخش ما ۱۵۰ هکتار فضای سبز با بیش از ۱۷۰ گونه گیاهی متنوع وجود دارد. دانشگاه یک باغ شهر است که ظرفیتی همچون باغ گیاه‌شناسی را هم دارد. گونه‌های جانوری متعددی مثل مرغابی، غاز، مرغ، مینا، طوطی، کبوترهای نژادهای گوناگون، سمور، سگ و روباه در دانشگاه وجود دارد و ما هم برای حفاظت از این گونه‌ها در این اداره دغدغه داریم.
اما مهدی موسوی موحد، معاون میراث فرهنگی استان اصفهان با بیان اینکه مسئولیت حفظ مرمت و نگهداری بناهای تاریخی با مالکین و یا متصرفان قانونی اما زیر نظر اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشکری استان است، افزود: مرمت‌های برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان در سال‌های قبل انجام شده و من در جریان دقیق آن نیستم وممکن است که مرمت‌های اضطراری و کلی را مسئولین این دانشگاه انجام داده باشند، در حال حاضر اگر درخواستی مبنی بر مرمت داشته باشند ما حتماً ناظران خود را به محل اعزام می‌کنیم.
او با بیان اینکه دانشگاه و یا هر نهاد دیگری که مالک بناهای تاریخی است می‌تواند با تأیید میراث فرهنگی و مشروط به اینکه شأنیت بنای تاریخی حفظ شود و به‌هیچ‌عنوان صدمه‌ای به آن وارد نشود، کاربری بنای تاریخی را تغییر دهد، اضافه کرد: اگرچه تبدیل کبوترخانه به کافی‌شاپ به دلیل بسیاری مسائل ازجمله مسائل بهداشتی جای بسی تأمل دارد، اما قبلاً این کار در کافی‌شاپ برج کبوترخانه در مجاورت اتوبان شهید آقابابایی در محدوده شهرداری منطقه ۱۰ انجام شده است. ضمن اینکه بازدید از این بنا نیز با اجازه مالک و یا متصرف قانونی یعنی دانشگاه اصفهان امکان‌پذیر خواهدبود.
منبع: ایسنا
