چرا امواج گرما در جهان شدیدتر می‌شود؟
کارشناسان معتقدند، امواج گرمایی از مهم‌ترین بلایای آب و هوایی است که هر سال پیامدهای مخربی را در طبیعت بر جای می‌گذارد، بر این اساس طی روزهای اخیر وضعیت دمای هوا به ویژه در جنوب شرق و جنوب آسیا همچون کشورهای هند، بنگلادش، پاکستان گرم‌تر از نرمال ثبت شد و پیامدهای ناگواری را به دنبال داشت.
کره زمین طی دهه‌های اخیر دائماً در حال گرم‌تر شدن بوده و هشت سال گذشته، داغ‌ترین سال‌های ثبت شده در تاریخ کره زمین به شمار می‌رود و امسال نیز رکوردهای جهانی در این زمینه ثبت شده است، اگرچه گرمای شدید هوا ریشه در مسائل گوناگونی دارد، اما از نگاه ناظران، بانی اصلی شرایط کنونی «انسان» است.
موضوع گرمایش زمین و راه‌های مقابله با آن، از سال‌ها پیش به یکی از موضوعات داغ و پرحاشیه در سراسر جهان تبدیل شده است، محققان در سراسر کره زمین نسبت به عواقب جبران‌ناپذیر این پدیده هشدار می‌دهند و از ذی‌نقش‌ها می‌خواهند تا برای مقابله با این پدیده همکاری‌های لازم را انجام دهند.
از ابتدای قرن بیست‌ویکم دمای متوسط زمین ۰.۸ درجه افزایش یافته است و پیش‌بینی می‌شود در ۱۰۰ سال آینده زمین بین یک تا ۶.۵ درجه گرم‌تر شود، طبق گزارش ناسا ۹۷ درصد از دانشمندان علم هواشناسی بر این موضوع توافق دارند که گرم شدن کره زمین یک پدیده‌ی طبیعی نیست، بلکه بر اثر فعالیت‌های انسان به وجود آمده است.
از سال‌های پایانی قرن ۱۹ میلادی دانشمندان حرارت متوسط زمین را ثبت کرده و تغییرات آن را بررسی می‌کنند، بسیاری از سازمان‌های علمی پیشرو از ادامه این وضع و صدمات جبران نشدنی آن بر زمین ابراز نگرانی کرده‌اند، در سال ۲۰۱۳ هیئت بین‌المللی تغییرات آب‌وهوایی (IPCC) گزارش داده که تغییرات آب‌وهوایی بیشتر از گذشته به فعالیت‌های انسان وابسته شده است.
از نگاه کارشناسان، این افزایش حیرت‌انگیز دما و گرمای بی‌سابقه توسط دو عامل ترکیبی «ادامه انتشار گازهای گلخانه‌ای در سطح بالا» و «بازگشت پدیده ال‌نینو» ایجاد شده است؛ ال‌نینو یکی از چرخه‌های مشهور آب‌وهوایی جهان است که هر دو تا هفت سال یک بار باعث ایجاد ناهنجاری‌های بزرگی در آب‌وهوای سراسر سیاره زمین می‌شود، انتظار می‌رود که رویداد جاری ال‌نینو در سال‌های آینده باعث افزایش شدید گرما و رطوبت شود و ممکن است در بعضی مناطق طوفان‌ها و سیل‌های شدید و در بعضی دیگر خشکسالی‌ها و آتش‌سوزی‌های عظیم را به همراه داشته باشد.
ظرفیت تأثیرات فاجعه‌آمیز تغییرات آب‌وهوایی به بزرگی و سرعت آن، آسیب‌های وارد شده به زمین و سیستم‌های انسانی و در نهایت آسیب‌پذیری و واکنش سیستم‌های آسیب‌دیده در برابر این تغییرات بستگی دارد، گزینه‌هایی همچون افزایش بیش از حد دما و تأثیرات آبشاری تغییرات آب‌وهوایی از عوامل تأثیرگذار بر این ظرفیت در نظر گرفته نشده، چرا که تاکنون برآوردهای کمی از اثرات گرمایش بالای سه درجه سانتی‌گراد بر کل زمین انجام گرفته و مطالعات در مورد چگونگی تأثیرگذاری تغییرات آب‌وهوا بر ایجاد بحران‌های بزرگ‌تر بسیار پراکنده است.
گرمایش زمین به افزایش میانگین دمای سطح جهان اشاره دارد، بر اساس تحقیقات دانشمندان، دمای زمین در حال حاضر نسبت به قرن نوزدهم و قبل از صنعتی شدن، ۱.۲ درجه سانتی‌گراد افزایش یافته و این میزان در اواسط دهه ۲۰۳۰ به ۱.۵ درجه سانتی‌گراد می‌رسد، همچنین مقدار CO۲ موجود در جو ۵۰ درصد افزایش داشته است.
اگرچه در ظاهر افزایش ۱.۵ درجه سانتی‌گرادی دما در ۱۵۰ سال گذشته چندان خطرناک به نظر نمی‌رسد، اما شواهد خلاف آن را نشان می‌دهد، زیرا هر ۰.۵ درجه سانتی‌گراد افزایش گرمای زمین تأثیر زیادی بر افزایش امواج گرما و شدت خشکسالی‌های کشاورزی و زیست‌محیطی می‌گذارد، تغییرات سریع آب‌وهوایی که اکنون شاهد آن هستیم بیشتر ناشی از استفاده انسان از نفت، گاز و زغال‌سنگ برای خانه‌ها، کارخانه‌ها و حمل‌ونقل است، وقتی این سوخت‌های فسیلی می‌سوزند، گازهای گلخانه‌ای را آزاد می‌کنند، این گازها گرمای خورشید را به دام می‌اندازد و باعث افزایش دمای سیاره می‌شود.
گرمایش بیش از حد ناشی از اثر گلخانه‌ای می‌تواند موجب تبخیر آب اقیانوس‌ها و ورود حجم زیادی از بخار به داخل اتمسفر شود، چنین وضعیتی موجب گرمایش گلخانه‌ای بیشتر و وضعیت افسارگسیخته خواهد شد، سیاره زهره نمونه آشکاری از تبعات شروع وضعیت اثرات افسارگسیخته گازهای گلخانه‌ای است، به گفته محققان، پس از اینکه میزان بخار آب از یک آستانه مشخص عبور کند آن سیاره دیگر قادر به سرد کردن نیست.
مسئله هشداردهنده این است که این فرایند می‌تواند همین جا روی سیاره زمین با تنها اندکی تغییر در درخشش (luminosity ) خورشید یا افزایش میانگین جهانی دما به اندازه چند ۱۰ درجه آغاز شود، حتی این تغییرات کوچک می‌توانند منجر به غیر قابل سکونت شدن کلی زمین شود، بنابراین وجود چنین شرایط دمایی دربردارنده یک هشدار شدید درباره تغییرات آب و هوایی است، در همین راستا با احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و سرپرست بحران خشکسالی سازمان هواشناسی ایران گفت‌وگویی داشتیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
ایمنا: تغییرات اقلیمی بر افزایش گرمایش زمین چه تأثیراتی داشته است؟
وظیفه: ایران از جمله مناطقی است که تحت‌تأثیر تغییرات اقلیم و گرمایش جهانی قرار گرفته و دما نسبت به سال‌های گذشته افزایش داشته است، به طوری که طی سال ۱۴۰۲ بسیاری از ماه‌ها، گرم‌ترین رکورد در تاریخ اقلیمی کشور را ثبت کرد و میانگین دمای ایران به ۱۹.۵ درجه سانتی‌گراد رسید که این افزایش گرما در ۵۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده است.
اگر همان شرایط ادامه پیدا می‌کرد با افزایش میانگین دمای بسیار شدیدی مواجه می‌شدیم و بی‌هنجاری دمایی بالاتر از مقیاس ثبت شده بود، اما در اسفند سال گذشته برخلاف ماه‌های قبل از آن، طی ورود امواج بارشی و کاهش میزانی از دما تا اندازه‌ای شرایط جوی تعدیل پیدا کرد.
افزایش دما و گرمایش زمین در خشکی‌ها در حال افزایش است به طوری که ۲۰۲۳ گرم‌ترین سال جهان شد و از ماه می تا دسامبر اوایل سال ۲۰۲۴ به عنوان ماه‌های گرم‌تر زمین شناخته شدند و امواج گرما در آب اقیانوس‌ها نسبت به گذشته بسیار شدیدتر شده است، گرم‌ترین سال قبل از سال ۱۴۰۲ سال ۱۴۰۰ بود، به طوری که میانگین دمای کشور با ۱۹.۲ دهم درجه سانتی‌گراد رکورد زد، البته در سال ۱۴۰۱ با دمای ۱۸.۹ دهم درجه مشابه سال ۱۳۹۶ مواجه شدیم، بنابراین اگر پنج دهه گذشته را در نظر بگیریم، دهه منتهی به سال ۱۴۰۲ رکورد گرم‌ترین و بالاترین میانگین دمایی در ایران را نشان می‌دهد، طی سال‌های اخیر همواره با افزایش دما روبه‌رو بودیم؛ یعنی هر ۱۰ سال نزدیک به چهاردهم سلسیوس به دمای میانگین کشور افزوده شده است.
ایمنا: نقش پدیده ال‌نینو بر افزایش دما و تغییرات اقلیم در کشور ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
وظیفه: در سه سال گذشته شرایط لانینا حاکم و سطح آب تا عمق ۲۰۰ متری سردتر از حد نرمال بود، اما طی تابستان سال ۱۴۰۲ با پدیده ال‌نینو قوی مواجه شدیم، به طوری که دمای سطح آب اقیانوس تغییر کرد و گرم‌تر از دمای نرمال شد، از این رو تغییر دمای آب اقیانوس آرام در چنین پهنه وسیعی تا دو درجه و سوپر ال‌نینو بیش از حد نرمال ۲.۵ درجه سانتی‌گراد بر الگوهای جوی و گردش جریان هوا از سطح زمین تا لایه‌های فوقانی جو تأثیرگذار است، لذا با وقوع این رویداد در سال ۱۴۰۲ مصادف با ۲۰۲۳ دمای متوسط کره زمین گرم‌تر از نرمال ثبت شد.
ایمنا: تأثیرات تغییر دمایی سطح آب اقیانوس‌ها بر امواج گرما و کره زمین چگونه است؟
وظیفه: تغییرات دمایی سطح آب اقیانوس هند، نقش مهمی در تبخیر سطح آزاد آب اقیانوس‌ها و ایجاد رطوبت به درون جو دارد، از این‌رو یکی از دلایل افزایش ناگهانی دمای هوا در کشور، ساختار دو قطبی اقیانوس هند است که بین غرب و شرق این اقیانوس بی‌هنجاری دمایی ایجاد می‌شود، بنابراین چنانچه در غرب اقیانوس هند سواحل کشورهای عربی و شمال آفریقا گرم‌تر از نرمال شود به آن دو قطبی مثبت می‌گویند که امسال هم دو قطبی مثبت حاکم بود، به طوری که آب‌های اقیانوس هند به شدت گرم‌تر از حد نرمال ثبت شد و این بی‌هنجاری دمایی در اقیانوس هند و آرام به نوعی بر آب و هوای کل کره زمین به ویژه ایران به دلیل نزدیکی به اقیانوس هند بسیار تأثیرگذار است.
ایمنا: اثرات گازهای گلخانه‌ای بر افزایش گرمایش زمین چه تأثیراتی داشته است؟
وظیفه: یکی از مهم‌ترین دلایل گرمایش زمین، افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر یا جو زمین است، چرا که در عصر حاضر گازهای دی‌اکسید کربن و متان به عنوان گازهای گلخانه‌ای نام‌گذاری شده‌اند، گازهایی که انسان‌ها به دلیل فعالیت‌های صنعتی بسیار گسترده، سبب افزایش غلظت آنها در مقایسه با سال‌های گذشته شده‌اند، به طوری که سال ۱۴۰۲ میانگین دمای سالانه نسبت به عصر قبل از صنعتی شدن، افزایش بی‌سابقه‌ای داشته است.
ایمنا: توسعه شهرها چگونه اثرات گرمایش زمین و افزایش سطح جذب انرژی خورشید را تحت تأثیر قرار داده است؟
وظیفه: تراکم جمعیت و گسترش شهرها بیش از توان اکولوژیک و ظرفیت زیستی سرزمین یکی دیگر از دلایل اصلی گرمایش زمین به ویژه شهرهای بزرگ جهان است، چرا که به تدریج آب و هوای کلانشهرها به دلیل تغییر بافت طبیعی محیط همچون خاک، جنگل و پوشش گیاهی و تبدیل به آسفالت، بتن و جاده، سطح جذب انرژی خورشید را افزایش می‌دهد که این مباحث را می‌توانیم عامل مهم در گرمایش محیطی در نظر بگیریم، البته تغییرات موضعی و کوتاه مدت ناشی از ورود توده هوای گرم و سرد می‌تواند نوسانات دمایی را در مناطق ایجاد کند، اما در حال حاضر چنین رویدادهایی مدنظر ما نیست، زیرا افزایش دمای هوا طی سال جاری به دلیل موارد مذکور به ویژه افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر است.
بر این اساس طی روزهای اخیر وضعیت آب و هوا به ویژه در جنوب شرق و جنوب آسیا همچون کشورهای هند، بنگلادش، پاکستان به شدت گرم‌تر از نرمال ثبت شد، به طوری که در بسیاری از شهرهای پرجمعیت هند به دلیل آغاز نشدن باران‌های مونسون و کمبود منابع آبی، وضعیت اضطراری اعلام شده است، مطابق گزارش‌ها ضمن آبرسانی با تانکر، ایجاد شرایط ناخوشایند و دشوار میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار داده و امواج گرمای هوا، مرگ‌ومیر افراد این سرزمین را رقم زده است.
ایمنا: جریانات پرفشار جنب حاره‌ای تا چه اندازه بر تغییرات الگوهای جوی کشور تأثیرگذار هستند؟
وظیفه: هم اکنون به تدریج الگوهای جوی کشور در حال تغییر است و کم کم به سمت تابستان می‌رویم؛ یعنی جریانات پرفشار جنب حاره‌ای یا پر ارتفاع جنب حاره‌ای بر مدل‌های جو منطقه ایران چیره می‌شود، از این‌رو الگوها را از شکل بهاری به مدل تابستانه تبدیل می‌کند، لذا این تغییرات قابل شهود در نمونه‌های جهانی، بر آب و هوای کشور ایران هم تأثیرگذار است و طی سال جاری انتظار تابستان گرم و با بی‌هنجاری مثبت دما در بیشتر نقاط ایران را خواهیم داشت، به ویژه پیش‌بینی غالب مدل‌های عددی بر این است که کشور ما یک تا دو درجه به خصوص در حوزه زاگرس از شمال غرب تا جنوب غرب و جنوب با افزایش دما همراه خواهد بود.
منبع: ایمنا
