سه سناریو برای آینده ایران؛ برنامه هفتم نرخ رشد جمعیت را بهبود می‌بخشد؟
بهبود شاخص های رشد جمعیت یکی از محورهای اساسی برنامه هفتم توسعه به شمار می رود که در آن ارتقای باروری کل به ۲.۵ فرزند در سال پایان برنامه هدف گذاری شده اما باید دید آیا این هدف قابل دسترسی است.
بهره مند شدن از پنجره جمعیتی ایران، حفظ آهنگ رشد متناسب با شرایط اقتصادی، اجتماعی و زیستی کشور و پیشگیری از بروز بحران سالمندی و دستیابی به نرخ جایگزینی باروری از مهمترین اهدافی است که سیاست‌گذاران اجتماعی جمعیتی بویژه در سالهای اخیر با رویکرد سیاست‌های تشویقی در زمینه ازدواج و فرزندآوری دنبال کرده‌اند.
زنگ خطر کاهش رشد جمعیت و سالمندی سالهاست که در کشور به صدا درآمده و کاهش نرخ باروری به عدد ۱.۶ فرزند به ازای هر زن یکی از نمونه‌های بارز آن است؛ به همین سبب در برنامه هفتم توسعه که می بایست از سال جاری به مدت پنج سال چراغ راهنمای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان کشور در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی باشد، یک فصل به موضوع جمعیت و بهبود نرخ های آن اختصاص یافته است.
در این برنامه که البته هنوز به عنوان قانون برای اجرا ابلاغ نشده است، رشد ۲۵ درصدی ترویج الگوهای صحیح همسرگزینی و ترغیب ازدواج به هنگام، آسان و پایدار متناسب با فرهنگ اسلامی – ایرانی و ظرفیت‌های بومی، رشد ۲۵ درصدی افزایش مهارت‌های شغلی زنان، رشد ۲۵ درصدی مراکز تخصصی مشاوره خانواده، ازدواج و پیشگیری از طلاق پیش بینی شده است.
کاهش میانگین سن ازدواج به میزان یک سال، افزایش نرخ ازدواج نسبت به جمعیت در سن ازدواج به میزان ۵ درصد، کاهش نسبت طلاق ثبتی به جمعیت متاهلان به میزان ۵ درصد، بهبود نرخ باروری کل به میزان ۲.۵ فرزند و کاهش ۳۰ درصدی کاهش سقط جنین غیرقانونی از دیگر اهداف پیش‌بینی شده در این برنامه است.
در این راستا، موسسه تحقیقات جمعیت کشور در گزارشی به بررسی پیش بینی جمعیت ایران در طول برنامه هفتم توسعه بر مبنای فروض مختلف و ادامه آن تا افق ۱۴۳۰ خورشیدی پرداخته است.
پیش بینی‌های جمعیتی به طور معمول بر اساس اطلاعاتی درباره میزان زاد و ولد مرگ و میر و مهاجرت انجام می‌گیرد، از این میان میزان زاد و ولد هم بخاطر تأثیر آن در تعداد و ساختار سنی جمعیت و هم به علت حساسیت آن در مقابل سیاست‌های جمعیتی از اهمیت بیشتری برخوردار است.
این مطالعه سعی کرده بر اساس پیش بینی جمعیت کشور (۱۴۳۰ – ۱۳۹۵ ) که توسط موسسه تحقیقات جمعیت کشور انجام شده و با استفاده از جمعیت تخمینی آن در سال ۱۴۰۳ به تفکیک سن و جنس، جمعیت ایران را در افق سال ۱۴۳۰ پیش بینی کند.
در این بررسی میزان امید زندگی بر اساس تخمین مرکز آمار ایران در سال پایه برای مردان ۷۲٫۵ سال و برای زنان ۷۵٫۵ سال در نظر گرفته شده است، ضمن آنکه فرض شده مهاجرت های بین المللی تأثیر قابل ملاحظه ای در تحولات جمعیتی کشور نداشته باشد.
پیش بینی بر اساس سه سناریو ارائه شده است. فرض باروری در سناریوهای پیش بینی بر اساس فروض افزایش یا تثبیت سطح باروری از ۱.۶۱ فرزند برای هر زن از ابتدای اجرا تا پایان سال برنامه پنج ساله هفتم توسعه (۱۴۰۳-۱۴۰۷) و در ادامه برای افق ۱۴۳۰ است.
سناریوی اول: تحقق هدف ۲.۵ فرزند
در این پیش بینی فرض شده که سطح باروری از ۱.۶۱ فرزند به ۲.۵ فرزند برای هر زن تا پایان سال ۱۴۰۷ (پایان برنامه هفتم) افزایش یابد و سپس تثبیت سطح باروری در ۲.۵ فرزند برای هر زن از سال ۱۴۰۸ تا سال افق ۱۴۳۰ در نظر گرفته شده است.
در این سناریو در صورتی که طبق هدف گذاری برنامه هفتم توسعه نرخ باروری به ۲.۵ فرزند به ازای هر زن تا پایان برنامه در سال ۱۴۰۷ افزایش یابد و پس از آن تثبیت شود، تحولات جمعیت ایران تا سال ۱۴۳۰ نشان می دهد با وجود افزایش نرخ باروری به ۲.۵ فرزند به ازای هر زن و تثبیت آن از سال ۱۴۰۸ تا سال ۱۴۳۰، نرخ رشد جمعیت تا پایان برنامه سال (۱۴۰۷) با افزایش آرام و پس از تثبیت با کاهش رشد جمعیت در افق ۱۴۳۰ مواجه خواهیم بود.
در این سناریو تعداد جمعیت در سال ۱۴۳۰ به حدود ۱۰۵ میلیون نفر افزایش خواهد یافت.
تعداد تولدها نیز از ادامه همین روند قبلی تبعیت خواهد کرد به طوری که از ۹۸۰ هزار تولد در اول اجرای برنامه تا پایان برنامه هفتم توسعه به یک میلیون و ۴۷۰ هزار تولد و در افق ۱۴۳۰ به یک میلیون و ۵۷۰ هزار تولد خواهد رسید. تحقق این سناریو به تامین اعتبار و اجرای موفق قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت بستگی دارد.
سناریوی دوم: تثبیت نرخ باروری کنونی
سناریو دوم در صورتی است که تثبیت نرخ باروری کنونی یعنی ۱.۶۱ فرزند به ازای هر زن را تا سال ۱۴۳۰ داشته باشیم.
تحولات جمعیت ایران تا سال ۱۴۳۰ نشان می دهد با تثبیت نرخ باروری در ۱٫۶۱ فرزند به ازای هر زن نرخ رشد جمعیت تا پایان برنامه هفتم سال (۱۴۰۸) کاهشی و تا سال ۱۴۲۰ روند کاهشی آن تداوم خواهد داشت و از سال ۱۴۲۵ تا افق ۱۴۳۰ رشد جمعیت کشور منفی خواهد بود.
در این فرض تعداد جمعیت پس از روند افزایش قابل ملاحظه از حدود ۸۵ میلیون نفر به ۹۱ میلیون نفر در سال ۱۴۲۵ می‌رسد و پس از آن با کاهش نسبی جمعیت روبرو خواهیم شد، بطوری که جمعیت در افق ۱۴۳۰ به ۹۰٫۶۴ میلیون نفر خواهد رسید.
تعداد تولدها نیز از ادامه همین روند قبلی تبعیت خواهد کرد، به طوری که از ۹۸۰ هزار تولد در اول اجرای برنامه تا پایان برنامه به ۹۴۰ هزار تولد و پس از افزایش نسبی در فاصله سالهای ۱۴۱۰ تا ۱۴۱۵ ، در افق ۱۴۳۰ با کاهش معناداری به ۸۲۰ هزار تولد خواهد رسید.
سناریوی سوم نرخ باروری ۸.۲ فرزند برای رسیدن به جمعیت ۱۵۰ میلیونی
در سناریو سوم سطح افزایش باروری مورد نیاز برای رسیدن جمعیت کشور به ۱۵۰ میلیون نفر در سال ۱۴۳۰ محاسبه شده است.
طبق این پیش بینی در صورتی جمعیت کشور به ۱۵۰ میلیون نفر تا سال ۱۴۳۰ خواهد رسید که میزان باروری کل در طول دوره پیش بینی روند افزایش خود را به گونه ای طی کند، نرخ باروری از ۱.۶۱ فرزند به ازای هر زن در سال اول برنامه به ۸.۲ فرزند به ازای هر زن در سال ۱۴۳۰ برسد، در غیر این صورت جمعیت کشور به ۱۵۰ میلیون نفر نخواهد رسید.
نرخ رشد جمعیت تا پایان برنامه هفتم سال (۱۴۰۷) و پس از آن روند صعودی خواهد داشت و در افق ۱۴۳۰ به بیش از ۳ درصد خواهد رسید.
در این فرض تعداد جمعیت از ۸۴٫۹۲ میلیون نفر با افزایش معناداری به ۱۴۹٫۰۹ میلیون نفر در سال افق ۱۴۳۰ خواهد رسید. تعداد تولدها نیز از ادامه همین روند قبلی تبعیت خواهد کرد، به طوری که از ۹۸۰ هزار تولد در اول اجرای برنامه تا پایان برنامه به ۱۵۲۰ هزار تولد و و در افق ۱۴۳۰ به پنج میلیون و ۷۸۰ هزار تولد خواهد رسید که با واقعیت‌های فعلی جامعه همخوانی ندارد و بسیار بعید به نظر می رسد.
