حرکت پُرشتاب کشور در حوزه‌های علمی و فناوری؛
پیشرفت ایران از «صنعت فضایی» تا «سلول‌های بنیادی»
ایران در حالی از ۴۰ سال قبل وارد حوزه توسعه فناوری شد که اکثر کشورها وارد این عرصه‌ها شده بودند و محققان کشور در این مدت نه تنها توانستند در زمینه تحقیق و توسعه فعال شوند، بلکه با تولید محصولات فناورانه توانستند بخشی از نیازهای کشور را تامین کنند و در برخی از حوزه‌ها موفق به صادرات فناوری شوند.
اقتصاد دانش‌بنیان، اقتصاد نوینی است که در آن تولید، توزیع و استفاده از دانش، منبع اصلی رشد و ایجاد ثروت است و در چنین اقتصادی موتور محرک، شرکت‌های دانش‌بنیان هستند که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش‌محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی و همچنین تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه در حوزه فناوری‌های برتر نقش دارند.
به دلیل ریسک‌های ذاتی و ویژگی‌های خاص، یکی از چالش‌های موفقیت این شرکت‌ها، تداوم رشد و پایداری آنها است. با وجود اثربخشی قابل ملاحظه این شرکت‌ها، آمارها نشان می‌دهد که بیشتر آنها در طول زمان یا از بین رفته یا کوچک باقی می‌مانند و تنها تعداد اندکی از آنها به شرکت‌هایی بزرگ‌تر تبدیل می‌شوند. همچنین ورود موفق به بازار و رقابت، با عدم اطمینان بالایی همراه بوده و محدودیت‌های مختلفی در این زمینه وجود دارد. از این رو تعداد زیادی از این شرکت‌ها و به خصوص شرکت‌های جدیدتر پس از ورود به بازار، در اندک زمانی آن را ترک می‌کنند.
برای پوشش ریسک این شرکت‌ها ۱۰ سال قبل قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان اجرایی شد و با ایجاد صندوق نوآوری و شکوفایی، زمینه‌سازی برای بزرگ شدن شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور فراهم شد. با بزرگ شدن این شرکت‌ها و افزایش سقف حمایتی، قانون دیگری با عنوان جهش تولید به تصویب مجلس رسید.
این زیر ساخت‌ها موجب شد تا بخش خصوصی در کنار بخش دولتی زمینه پیشرفت و توسعه کشور را فراهم کند.
صنعت فضایی
ایران از سال ۸۸ با پرتاب ماهواره «امید» وارد باشگاه جهانی فضا شده است و در این مسیر سازمان فضایی ایران برنامه‌ریزی برای استفاده از فضا و گسترش فناوری‌های فضایی در کشور را با استفاده از دانش بومی و همکاری‌های بین‌المللی در دستور کار خود قرار داد و توسعه فناوری ماهواره‌ای و مخابرات مخابرات فضایی، سنجش از دور، پرتاب و حمل و نقل فضایی، توسعه ایستگاه‌های زمینی و زیرساخت‌های مناسب جهت هدایت و کنترل ماهواره‌ها و همچنین تربیت نیروی انسانی از محورهای فعالیت این سازمان است.
با ایجاد زیر ساخت‌های علمی کشور توانست علاوه بر طراحی و ساخت ماهواره به سمت پرتاب آنها برود که این امر با توسعه پایگاه‌های فضایی محقق شد که از آن جمله می‌توانیم به پایگاه‌های فضایی «پایانه فضایی امام خمینی استان سمنان»، «پایگاه فضایی قم»، «مرکز فضایی البرز» و «پایگاه فضایی چابهار» اشاره کرد.
پایگاه فضایی سمنان مجموعه‌ای فضایی در جنوب‌غربی استان سمنان است که به عنوان بزرگ‌ترین پایانه فضایی کشور به شمار می‌رود. سکوی پرتاب ماهواره‌بر جمهوری اسلامی ایران با توانایی حمل محموله یک تنی که در روز ۱۵ خرداد ماه سال ۱۳۹۱ افتتاح شد، یکی از بخش‌های پایگاه فضایی سمنان است.
پایگاه فضایی چابهار نیز به عنوان طرح کلان در دستور کار سازمان فضایی است که هدف‌گذاری فضایی ایران در این منطقه دستیابی به مدار ژئو است. این پایگاه به عنوان یک مرکز پرتاب غیرنظامی پیش‌بینی شده و قرار است در زمینه پرتاب موجود زنده، پرتاب ماهواره‌های سنجشی و ماهواره مخابراتی در مدار زمین آهنگ فعالیت کند.
علاوه بر توسعه پایگاه‌های فضایی، توسعه ماهواره‌برها نیز در دستیابی کشور به چرخه طراحی تا تولید ماهواره‌های بومی مؤثر بوده است. «ماهواره‌بر سفیر» در سال ۱۳۸۷، «سیمرغ-۲» در سال ۱۳۹۶ طراحی و ساخته شد و پس از آن ماهواره‌برهای «سریر» و «سروش» برای حمل ماهواره‌ها عرضه شدند.
پرتاب ماهواره‌های ایران از «امید» آغاز شد و تا «خیام» ادامه یافت. ماهواره «خیام» در روز ۱۸ مرداد ۱۴۰۱، ساعت ۱۰و۲۳ دقیقه صبح به وقت تهران در پایگاه فضایی بایکونور قزاقستان با موشک سایوز روسیه با موفقیت پرتاب شد. وزن این ماهواره ۶۰۰ کیلوگرم و در مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین در حال چرخش است؛ عمر مأموریتی این ماهواره ۵ سال گزارش شده است.
زیست فناوری
زیست فناوری از جمله واژه‌های پر سر و صدای سال‌های اخیر است که باعث شده محققان در این حوزه تمرکز زیادی داشته باشند، زیرا علاوه بر اشتغال‌زایی می‌تواند سرنوشت کشور را تغییر دهد و جایگاه آن را به نقطه مطلوبی برساند.
زیست فناوری در ایران بعد از انقلاب و خصوصا در ۱۵ سال اخیر در تجاری‌سازی محصولات موقعیت‌های خوبی در سطح منطقه و بین‌المللی ایجاد کرده است. با وجود اینکه تحقیقات در حوزه زیست فناوری بعد از انقلاب نمایان شد، ولی پیشرفت‌های خوبی در راستای تولید محصول و صادرات آنها در چندین حوزه از جمله داروها پدیدار شده است.
بر اساس آخرین برآوردها بازار دارویی ما در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۰۶ هزار میلیارد تومان بود که ۹۹ درصد آن تولید بوده است و این موضوع نشان‌دهنده حمایت از تولید است.
در حال حاضر تعداد داروهای زیست فناوری موجود در بازار جهانی ۱۴۶ عدد است که از این تعداد ۲۰ دارو در بازار ایران موجود است. از ۲۰ داروی زیست فناوری موجود در کشور، چهار دارو منوکلونال آنتی بادی و ۱۶ دارو، نوترکیب است. همچنین ایران ۶۱ دارو را در اولویت ملی خود دارد که از این تعداد ۲۹ دارو در مراحل مختلف تولید (قبل از نهایی‌شدن) شرکت‌های دانش‌بنیان و در مراحل مختلف آزمایشگاهی، پایداری محصول، صنعتی، نیمه صنعتی، مطالعاتی و تهیه پرونده دارویی است.
ایران با تولید ۴۹ دارو از مجموع ۱۴۶ داروی بیوتکنولوژی در آسیا رتبه سوم را دارد.
تولید واکسن
تولید واکسن از دیگر زمینه‌های توسعه فناوری در کشور است که از جمله آن می‌توان به واکسن آنفلوآنزا اشاره کرد. سالانه ۳ تا ۵ میلیون نفر در جهان به آنفلوآنزای شدید مبتلا شده و ۲۹۰ تا ۶۵۰ هزار مرگ ناشی از این بیماری گزارش می‌شود. مرگ و میر ناشی از آنفلوآنزا در افراد ۶۵ سال و بالاتر شایع است، اما می‌تواند در کودکان و بزرگسالان جوان نیز دیده شود.
یک شرکت دانش‌بنیان ایرانی، با تولید واکسن نوترکیب آنفلوآنزا، به‌عنوان سومین تولیدکننده واکسن آنفلوآنزای فصلی نوترکیب در جهان معرفی می‌شود. واکسن نوترکیب ایرانی متشکل از پروتئین هماگلوتینین سویه‌های رایج آنفلوآنزا به منظور پیشگیری و کاهش عوارض ناشی از آنفلوآنزای فصلی است. این واکسن جدیدترین تکنولوژی در حوزه واکسن‌های آنفلوآنزا است.
شرکت‌های دانش‌بنیان همچنین موفق به تولید واکسن سینه پهلو شدند. این محصول مراحل پایانی خود را طی می‌کند.
واکسن چهار ظرفیتی سرطان رحم از دیگر دستاوردهای فناوران کشور است. واکسن چهار ظرفیتی سرطان رحم وارد برنامه کشوری شده و تولید داخل این واکسن قیمت مناسب‌تری نسبت به نمونه خارجی دارد.
واکسن دیگر مربوط به اسهال کودکان بوده و این واکسن هم مراحل پایانی خود را طی می‌کند.
رتبه اول منطقه در توسعه سلول‌های بنیادی
از سلول‌های بنیادی، به نام «مادر تمام سلول‌ها» یاد می‌شود؛ چرا که این سلول‌ها توانایی تبدیل به تمام سلول‌های بدن را دارند. این سلول‌ها قادر به خود نوسازی (Self Renewing) و تمایز (Differentiating) به انواع سلول‌ها از جمله سلول‌های خونی، قلبی، عصبی و غضروفی هستند.
این سلول‌های پرتوان همچنین در بازسازی و ترمیم بافت‌های مختلف بدن به‌دنبال آسیب و جراحت مؤثر بوده و می‌توانند به درون بافت‌های آسیب دیده‌ای که بخش عمده سلول‌های آنها از بین رفته است، پیوند زده شوند و جایگزین سلول‌های آسیب دیده شده و به ترمیم و رفع نقص در آن بافت بپردازند.
سلول‌های بنیادی بر اساس خصوصیات و ویژگی به سه دسته «سلول‌های بنیادی جنینی»، «سلول‌های بنیادی بالغ» و «سلول‌های بنیادی خون بندناف» تقسیم‌بندی می‌شوند.
تولید نیمه‌صنعتی ماده مؤثره دارویی «سیکلوفسفامید مونو هیدرات» (Cyclophosphamide) در بیماران دریافت کننده پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز و مبتلایان سرطان یکی از دستاوردهای محققان کشور در این حوزه است.
سیکلوفسفامید، دارویی است که برای درمان بیماری‌های التهابی مانند لوپوس، میوزیت‌ها، اسکلرودرمی، واسکولیت‌ها مانند گرانولوماتوز وگنر، بیماری «بهجت» و سایر واسکولیت‌ها تجویز می‌شود.
برای درمان عوارض شدید خارج مفصلی آرتریت روماتوئید مانند عوارض ریوی، چشمی و واسکولیت نیز ممکن است سیکلوفسفامید تجویز شود. با آنکه سیکلوفسفامید برای درمان مفاصل آرتریت روماتوئید هم مؤثر است، ولی به ندرت برای این منظور از آن استفاده می‌شود؛ زیرا داروهای مؤثرتر و بی‌خطرتری برای این منظور در دسترس است.
طرح تولید کیت تشخیص «پارگی کیسه آب جنینی» نیاز دیگری بود که شرکت‌های دانش‌بنیان به آن پاسخ دادند.
امروزه اکثر سقط جنین‌ها به دلیل پارگی کیسه آب جنین و به دنبال آن عفونت‌های شدید رخ می‌دهد و بخاطر قیمت بالای این محصول بیمار نمی‌تواند خریداری کند و از سوی دیگر روش تشخیصی سونوگرافی نیز قادر به تشخیص حجم کم از آب‌ریزش را ندارد.
این نوع کیت‌ها تنها از سوی یکی از شرکت‌های امریکایی تولید می‌شود که با قیمت بالا عرضه می‌شوند.
ساخت داربست‌های هیدروژلی و استفاده از پتانسیل ترمیمی اگزوزوم‌های مشتق از سلول‌های بنیادی مزانشیمال برای بازسازی بافت استخوانی آسیب‌دیده محصول جدید محققان کشور است.
علیرغم این واقعیت که درمان‌های متعددی در حال حاضر در دسترس هستند، ولی درمان نقایص استخوان هنوز یک مشکل بالینی است. در دهه‌های اخیر، داربست‌های مهندسی استخوان به ابزاری امیدوارکننده برای پر کردن محل‌های نقص و رفع نواقص پیوند استخوان تبدیل شده‌اند؛ چرا که این داربست‌ها در تشکیل استخوان و ترمیم نقص استخوانی مؤثر هستند.
توسعه صادرات دانش بنیان
فعالیت نزدیک به ۹ هزار شرکت دانش‌بنیان در اکوسیستم فناوری و نوآوری ایران سبب عرضه بیش از ۱۸ هزار محصول فناورانه در حوزه فناوری‌های مختلف از جمله مواد شیمیایی، الکترونیک، تجهیزات پیشرفته صنعتی، فناوری اطلاعات، دارو، غذایی و خدمات نرم شده است. این محصولات که دارای کاربرد در حوزه‌های صنعتی و تجاری مختلف هستند، در فرآیند ارزیابی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری دارای شروطی چون تولید، حداقل در سطح آزمایشگاهی، دارا بودن سطح فناوری بالای محصول و تسلط شرکت بر دانش فنی می‌شود.
بر اساس آخرین آمارها، میزان صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان تقریبا به ۱.۴ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۱ رسید. ۸۰ درصد صادرات محصولات دانش‌بنیان به کشورهای آسیایی است و در واقع کشورهای همسایه بیشترین سهم را داشتند و جزو مقاصد صادراتی شرکت‌های دانش بنیان بودند، به طوری‌که بیش از ۸۰ درصد این صادرات را شامل می‌شد.
تاکنون ۱۴۰۰ شرکت مستعد صادرات در کشور شناسایی شده‌اند.
منبع: ایسنا
